تری‌آی اطلس مهمان پر سروصدا در منظومه شمسی/ هر آنچه باید بدانید

به گزارش سرویس علم و فناوری پایگاه خبری سوفیانیوز، در روز‌های اخیر نام یک دنباله‌دار جدید در شبکه‌های اجتماعی جنجال‌برانگیز شد؛ جرمی که با عنوان 3آی/ اطلس یا 3I/ATLAS شناخته می‌شود و ادعا‌هایی درباره منشا فرازمینی، ماهیت مرموز و حتی احتمال سفینه بودن آن منتشر گردید. اما واقعیت علمی چیست؟ این جرم آسمانی دقیقا از کجا آمده، چه ویژگی‌هایی دارد، و آیا خطری برای زمین ایجاد می‌کند؟

برای بررسی دقیق این موضوع با کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته آماتوری انجمن نجوم ایران گفت‌وگویی انجام دادیم. این گزارش با تکیه بر گفته‌های او و تحلیل‌های علمی تکمیلی، به بررسی ماهیت این دنباله‌دار میان‌ستاره‌ای، ویژگی‌ها و شایعات پیرامون آن می‌پردازد.

کشف یک مهمان میان‌ستاره‌ای: ماجرا از کجا شروع شد؟

در دهه‌های اخیر فناوری رصدخانه‌های خودکار و سامانه‌های پایش آسمان، امکان کشف اجرام کوچک و بزرگ را افزایش داده است. دنباله‌دار 3I/ATLAS سومین جرم میان‌ستاره‌ای کشف‌شده در تاریخ بشر است؛ رخدادی نادر که به‌طور طبیعی توجه جامعه نجومی جهان را جلب کرده است.

کاظم کوکرم در گفت‌و‌گو با برنا درباره آغاز داستان این کشف می‌گوید: در روز‌های اخیر خبری در فضای مجازی منتشر شد که سروصدای زیادی به پا کرد؛ ورود دنباله‌دار به‌عنوان یک شیء فضایی ناشناخته و مرموز به منظومه شمسی ما. این دنباله‌دار دهم تیرماه 1404 کشف شد.

او با اشاره به تحلیل مدار این جرم توضیح می‌دهد: بررسی مدار آن که به شکل یک هذلولی است، نشان می‌داد که احتمالا این جرم از خارج از منظومه شمسی وارد منظومه ما شده است.

هذلولی بودن مدار یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های اجرام میان‌ستاره‌ای است؛ زیرا اجرامی که به‌طور طبیعی در منظومه شمسی شکل گرفته‌اند، مدار‌هایی بسته و عموما بیضوی دارند. مدار هذلولی یعنی این جرم تنها عبوری کوتاه از حوالی خورشید دارد و سپس باز به فضای میان‌ستاره‌ای بازمی‌گردد.
دنباله‌دار‌های میان‌ستاره‌ای چه هستند و از کجا می‌آیند؟

برای درک اهمیت این کشف ابتدا باید منظور از جرم میان‌ستاره‌ای مشخص شود. کوکرم در توضیح این مفهوم می‌گوید: وقتی می‌گوییم خارج از منظومه شمسی، یعنی از فضای میان‌ستاره‌ای؛ فضایی که در آن دیگر گرانش خورشید تنها عامل تعیین‌کننده نیست و خورشید یکی از ستاره‌های مشابه سایر ستاره‌های کهکشان راه شیری به‌شمار می‌رود.

فضای میان‌ستاره‌ای (Interstellar Space) ناحیه‌ای بین ستارگان دور از تأثیر غالب گرانشی آنها است. اجرامی که از آنجا وارد سامانه خورشیدی می‌شوند، حامل اطلاعات ارزشمندی از تاریخ کیهان هستند.

کوکرم در ادامه می‌افزاید: وقتی می‌گوییم جرمی از خارج منظومه شمسی وارد منظومه ما شده، یعنی احتمالاً سن آن جرم و زمان تشکیلش بسیار قدیمی‌تر باشد نسبت به آنچه درون منظومه شمسی داریم.

چرا این دنباله‌دار برای دانشمندان مهم است؟

سن منظومه شمسی و خورشید حدود 5 میلیارد سال است. اجرامی که درون آن شکل گرفته‌اند از این مقدار جوان‌تر نیستند. اما 3I/ATLAS ممکن است از مواد ستاره‌ای پیش از تولد منظومه ما شکل گرفته باشد.

کوکرم با اشاره به اهمیت این موضوع می‌گوید: سن اجزایی که درون منظومه شمسی است، عمدتا کمتر از 5 میلیارد سال است، اما بررسی‌های مربوط به این دنباله‌دار نشان می‌دهد که احتمالاً چیزی حدود 7 میلیارد سال سن دارد.

این بدان معناست که 3I/ATLAS حامل بقایای ماده اولیه پیش‌ستاره‌ای یا غبار‌های بین‌ستاره‌ای شکل‌گرفته از نسل‌های قبلی ستارگان است. مطالعه شیمیایی چنین اجرامی می‌تواند به سوالات بنیادین درباره:

• تاریخ شکل‌گیری عناصر سنگین در کیهان

• روند تکامل ماده قبل از تولد خورشید

• منبع احتمالی آب و مواد آلی در سیارات جوان پاسخ دهد.

به همین دلیل عبور هر جرم میان‌ستاره‌ای از کنار ما فرصتی بی‌نظیر در مقیاس کیهانی است.

کشتی کیهانی یا جرم یخی؟

یکی از بخش‌هایی که توجه کاربران فضای مجازی را به خود جلب کرد، شکل غیرمعمول این دنباله‌دار بود. تخمین‌های اولیه علمی از اندازه این جرم حدود 300 متر تا 5600 متر را پیشنهاد می‌دهند؛ اختلاف قابل‌توجه که به‌گفته کارشناسان در مراحل اولیه رصد دنباله‌دار‌ها طبیعی است.

کوکرم با اشاره به شکل این جرم می‌گوید: برای ابعاد آن تخمین‌های متفاوتی ذکر شده؛ از حدود 300 متر تا حدود 5600 متر. به شکل یک جسم بسیار کشیده، شبیه به یک کشتی یا دمبل‌مانند درباره ابعاد و شکل این دنباله‌دار اظهار نظر شده. البته این موضوع درباره دنباله‌دار‌ها طبیعی است.

چرا شکل آن نامتعارف به نظر می‌رسد؟

زیرا اجرام بین‌ستاره‌ای به دلیل برخوردها، ذوب‌شدن و یخ‌زدگی متوالی در محیط‌های مختلف ستاره‌ای، ممکن است سطح و فرم غیرمعمولی پیدا کنند.

سرعت 61 کیلومتر بر ثانیه

یکی از نکات شگفت‌انگیز در خصوص این جرم، سرعت بسیار بالای آن است؛ سرعتی که بسیار بیشتر از دنباله‌دار‌های معمولی منظومه شمسی است.

کوکرم درباره سرعت کم‌سابقه این دنباله‌دار توضیح می‌دهد: این دنباله‌دار سرعت بسیار زیادی در حرکت مداری خود دارد که نشان می‌دهد در مسیر خود، تحت تاثیر گرانش اجرام گوناگونی در فضای میان‌ستاره‌ای و خارج از منظومه شمسی قرار گرفته است. همین اثرات گرانشی موجب شده تا سرعت آن به حدود 61 کیلومتر بر ثانیه برسد؛ سرعتی که در مقایسه با دنباله‌دار‌های معمولی منظومه شمسی واقعا سرسام‌آور و کم‌سابقه است.

برای درک بهتر اهمیت این عدد باید توجه داشت که سرعت معمول دنباله‌دار‌های منشأگرفته از منظومه شمسی بین حدود 10 تا 40 کیلومتر بر ثانیه است؛ بنابراین عبور 3I/ATLAS با سرعت 61 کیلومتر بر ثانیه به‌خوبی ماهیت میان‌ستاره‌ای آن را تأیید می‌کند و نشان می‌دهد این جرم انرژی حرکتی خود را از میدان‌های گرانشی متعدد در مسیر طولانی میان‌ستاره‌ای کسب کرده است.

این سرعت نشان می‌دهد که 3I/ATLAS طی سفر خود احتمالا تحت تاثیر گرانش ستارگان یا اجرام سنگین دیگر قرار گرفته و از میدان‌های گرانشی مختلف انرژی گرفته است. سرعت بالا همچنین تاییدکننده میان‌ستاره‌ای بودن آن است، زیرا برای فرار از میدان گرانش خورشید، سرعتی بیش از 42 km/s لازم است.

نزدیک‌ترین فاصله تا زمین؛ آیا خطری وجود داشت؟

یکی از پرسش‌هایی که همواره پس از کشف اجرام عبوری مطرح می‌شود، میزان خطر احتمالی آنها برای زمین است. کوکرم با تاکید بر نبود هرگونه تهدید می‌گوید: این دنباله‌دار تا هشتم آبان به نزدیک‌ترین فاصله‌اش از زمین رسید که چیزی حدود 270 میلیون کیلومتر بود. فاصله زمین تا خورشید حدود 150 میلیون کیلومتر است، بنابراین این جرم بسیار بسیار دورتر از ماه، خورشید و سایر اجرامی است که معمولا می‌شناسیم. هیچ خطری سیاره ما را از جانب این جرم که با سرعت زیاد وارد منظومه شمسی شده بود، تهدید نمی‌کرد.

به‌عبارتی، فاصله نزدیک‌ترین عبور 3I/ATLAS از زمین تقریبا 1٫8 برابر فاصله زمین تا خورشید بوده است. چنین فاصله‌ای از نظر استاندارد‌های هوافضا و دفاع سیاره‌ای، کاملاً ایمن محسوب می‌شود.

درحال‌حاضر نیز این دنباله‌دار با همان سرعت بالا، در مسیر خروج از منظومه شمسی قرار دارد و دیگر بازگشتی نخواهد داشت.

چرا نام 3I/ATLAS؟ رمزگذاری علمی نام این دنباله‌دار

یکی از نقاط ابهام برای برخی کاربران در فضای مجازی، نام عجیب این دنباله‌دار بود. کوکرم در این‌باره توضیح می‌دهد: حرف I، حرف اول کلمه Interstellar به معنای میان‌ستاره‌ای است؛ یعنی جرمی که از خارج از منظومه شمسی و از میان ستاره‌های کهکشان راه شیری وارد شده. حرف 3 نشان می‌دهد این سومین جرم از این گروه اجرام است که در سال‌های اخیر کشف شده؛ و نام ATLAS نیز سرواژه سامانه هشدار اجرام برخوردکننده با زمین است؛ یک سامانه رصدخانه‌ای رباتیک که این دنباله‌دار را دهم تیرماه کشف کرد؛ بنابراین نام کامل آن 3rd Interstellar object discovered by ATLAS است.

سومین جرم میان‌ستاره‌ای کشف‌شده توسط سامانه ATLAS

سامانه ATLAS (Asteroid Terrestrial-impact Last Alert System) یک شبکه تلسکوپی خودکار مستقر در چند نقطه جهان است که هدف اصلی آن شناسایی سریع اجرامی است که ممکن است تهدیدی برای زمین ایجاد کنند. کشف 3I/ATLAS نتیجه رصد‌های پیوسته و تحلیل نرم‌افزاری این سامانه است.

3I/ATLAS؛ سومین مهمان میان‌ستاره‌ای بشر

پیش از این جرم، تنها دو جرم میان‌ستاره‌ای شناخته‌شده وارد منظومه ما شده بودند:

• ʻOumuamua (1I/2017 U1) – کشف 2017

با شکل سیگارمانند و رفتار غیرمعمول، موجب شد برخی پژوهشگران احتمال مصنوعی بودن آن را مطرح کنند (هرچند اکثریت جامعه علمی آن را طبیعی می‌دانند).

• 2I/Borisov – کشف 2019

بسیار شبیه یک دنباله‌دار کلاسیک منظومه شمسی بود و ترکیبات آن طبیعی و شناخته‌شده ارزیابی شد.

• 3I/ATLAS – کشف 1404 (2025 میلادی)

با سرعت، سن و ساختار منحصر‌به‌فرد، اکنون به سومین عضو این فهرست تبدیل شده است.

کوکرم در این‌باره می‌گوید: این سومین جرم از این گروه اجرام است که در سال‌های اخیر کشف شده. معنایش این نیست که در گذشته سابقه نداشته؛ ولی بشر به‌خاطر ضعف ابزار امکان ردیابی آنها را پیدا نکرده بود.

این جمله به نکته مهمی اشاره دارد: احتمالا در طول تاریخ میلیارد‌ها جرم میان‌ستاره‌ای از نزدیکی منظومه خورشیدی عبور کرده‌اند، اما تکنولوژی رصد آنها وجود نداشته است.

بحران شایعات: از سفینه بیگانگان تا هیجان فضای مجازی

مانند بسیاری از رویداد‌های علمی، این بار نیز فضای مجازی صحنه شکل‌گیری شایعات و تفسیر‌های غیرعلمی شد. بخش مهم گفت‌وگوی کوکرم به نقد این فضای آشفته خبری اختصاص دارد: در ایران هم دیدیم بسیاری از رسانه‌ها اسیر شایعات مربوط به این دنباله‌دار شدند و شایعات را به جای خبر جا زدند.

او می‌افزاید: بیشترین شایعات از جانب فردی که خود را فیزیکدان معرفی کرده بود مطرح شد؛ گفته بود ممکن است دنباله‌دار TI Atlas یک فضاپیما باشد که هوشمندان فرازمینی آن را راهی منظومه شمسی کرده‌اند و ممکن است خطرناک باشد و باید جدی گرفته شود. اما این مباحث مورد توجه نهاد‌های علمی قرار نگرفت و هیچ خبرگزاری معتبر دنیا چنین ادعا‌هایی را منتشر نکرد.

این موضوع بیانگر شکاف میان خبر علمی معتبر و جنجال‌های فضای مجازی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد:

• هیچ مقاله علمی معتبر در این‌باره منتشر نشده است

• سازمان‌های رسمی مانند ناسا، ESA، IAU، SETI هیچ اشاره‌ای به احتمال سفینه بودن این جرم نکرده‌اند

• رفتار حرکتی و فیزیکی این دنباله‌دار کاملا با الگو‌های طبیعی مطابقت دارد

چرا این شایعات شکل می‌گیرند؟

3I/ATLAS نخستین جرم کیهانی نیست که شایعات بیگانگان به آن نسبت داده شد. پیش‌تر نیز:

• ʻOumuamua به‌خاطر شکل غیرمعمولش

• و حتی نخستین سیاه‌چاله ثبت‌شده توسط تلسکوپ افق رویداد

هدف شایعات فرامنطقی شدند.

کوکرم نیز بر ضرورت اصلاح این روند تاکید می‌کند: به نظر می‌رسد در حوزه خبررسانی و توجه به اصالت منبع خبر لازم است بیشتر دقت کنیم و جذب بیننده و فالوئر و لایک را مقدم ندانیم بر انتشار خبر درست.

چرا جامعه علمی این‌گونه اخبار را سریع تکذیب می‌کند؟

جامعه علمی در مواجهه با ادعا‌های بزرگ، اصول مشخصی دارد:

• بار اثبات بر عهده ادعاکننده است

کسی که سفینه بودن را مطرح می‌کند باید شواهد ارائه دهد.

• تبیین‌های طبیعی تا زمانی معتبرند که خلافش ثابت شود

تا امروز هیچ نشانه غیرطبیعی در داده‌های رصدی 3I/ATLAS دیده نشده است.

• ادعا‌های مربوط به تمدن‌های فرازمینی نیازمند تایید چندنهادی است

مانند IAU، SETI، NASA، ESA، JPL، دانشگاه‌ها و رصدخانه‌های مستقل.

میان علم و هیاهوی مجازی

ورود دنباله‌دار 3I/ATLAS بدون شک یک رویداد مهم علمی است؛ سومین پیام‌آور کیهانی از فضای میان‌ستاره‌ای که فرصتی کوتاه برای مطالعه تاریخ ماده پیش از منظومه شمسی فراهم کرد. این جرم با:

• سن حدود 7 میلیارد سال

• سرعت حدود 61 km/s

• مدار هذلولی و منشأ میان‌ستاره‌ای

• عبور ایمن از فاصله ~270 میلیون کیلومتری زمین

یک پدیده علمی ارزشمند است، نه یک تهدید یا شیء ناشناخته خطرناک.

بااین‌حال حواشی شکل‌گرفته پیرامون آن یادآور یک مساله مهم است: اگر سواد رسانه‌ای علمی تقویت نشود، شایعات بر حقیقت غلبه می‌کنند.

همان‌طور که کوکرم تاکید می‌کند، رسانه‌ها وظیفه دارند اصالت منبع را مقدم بر کلیک، لایک و بازدید قرار دهند؛ زیرا افکار عمومی در موضوعات علمی، به‌خصوص در حوزه‌هایی، چون نجوم، به اعتماد و دقت نیاز دارد نه هیجان کاذب.